Truy cập mở kim cương và cái đích của chuyển đổi số trong xuất bản học thuật

Thứ sáu - 04/06/2021 06:04

Nguồn ảnh: https://www.iaamonline.org/blog/celebrating-10th-years-of-diamond-open-access-publishing-in-advanced-materials

(Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng, xuất bản tháng 5/2021. Phiên bản điện tử có tại địa chỉ: https://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Truy-cap-mo-kim-cuong-va-cai-dich-cua-chuyen-doi-so-nganh-xuat-ban-28170)

Ngày 30/03/2021, Cơ quan về Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) đã xuất bản lần thứ hai tài liệu Khuyến cáo Khoa học Mở, sau hàng loạt các tư vấn quốc tế theo khu vực và chủ đề cho bản thảo đầu tiên của Khuyến cáo, kéo dài từ tháng 04/2020 tới tháng 01/2021[1]. Phiên bản tài liệu Khuyến cáo mới nhất này dự kiến tới tháng 08/2021 sẽ được chuyển tới các quốc gia thành viên UNESCO để lấy ý kiến phản hồi để chuẩn bị cho phiên bản tài liệu Khuyến cáo cuối cùng, dự kiến sẽ được các quốc gia thành viên UNESCO phê chuẩn tại phiên họp toàn thể của UNESCO vào tháng 11/2021.

Nội dung tài liệu đề cập một cách toàn diện tới nhiều vấn đề của Khoa học Mở, nhấn mạnh Truy cập Mở tới kiến thức khoa học là một trong những trụ cột chính của Khoa học Mở, được nêu như sau:

Trích dẫn:

Truy cập mở tới kiến thức khoa học thường tham chiếu tới truy cập tới các xuất bản phẩm khoa học, dữ liệu nghiên cứu, phần mềm, mã nguồn và phần cứng mà chúng là sẵn sàng trong phạm vi công cộng hoặc có bản quyền đã được phát hành theo một giấy phép mở cho phép những người khác sử dụng lại, tái mục đích, tùy biến thích nghi và phân phối lại; được cung cấp kịp thời cho tất cả các tác nhân không phân biệt vị trí, quốc tịch, chủng tộc, tuổi tác, giới tính, thu nhập, hoàn cảnh kinh tế xã hội, giai đoạn nghề nghiệp, ngành nghề, ngôn ngữ, tôn giáo, khuyết tật, dân tộc hoặc tình trạng di cư; và tự do không mất tiền ở mức độ lớn nhất có thể. Những người sử dụng vì thế có được sự truy cập kịp thời, tự do không mất tiền và kham được tới:

Các xuất bản phẩm khoa học bao gồm, trong số những điều khác, các bài báo trên tạp chí được rà soát lại ngang hàng, các báo cáo nghiên cứu, các tài liệu hội nghị, các cuốn sách và các kết quả đầu ra khoa học có liên quan (như, các kết quả nghiên cứu khoa học gốc, các dữ liệu nghiên cứu, các phần mềm, mã nguồn, các tư liệu gốc, các tiến trình và các giao thức, các trình bày dạng số các tư liệu hình ảnh và đồ họa, và các tư liệu học thuật đa phương tiện), chúng được cấp phép mở hoặc được hiến tặng vào phạm vi công cộng và được ký gửi, vào lúc xuất bản, vào một kho mở trên trực tuyến, tuân theo các tiêu chuẩn kỹ thuật phù hợp, được hỗ trợ và được duy trì bởi một viện nghiên cứu, hiệp hội học thuật, cơ quan chính phủ hoặc một tổ chức không vì lợi nhuận được thiết lập tốt khác chuyên tâm về hàng hóa công cộng mà xúc tác cho truy cập mở, phân phối không có hạn chế, có tính tương hợp, và lưu trữ dài hạn.

Dữ liệu nghiên cứu mở bao gồm, trong số những điều khác, dữ liệu số và tương tự, cả ở dạng thô và được xử lý, và siêu dữ liệu kèm theo, cũng như các điểm số, các hồ sơ văn bản, các hình ảnh, các tệp âm thanh, các giao thức và tiến trình có thể mở để bất kỳ ai sử dụng, sử dụng lại, giữ lại và phân phối lại, tuân thủ sự thừa nhận ghi công. Dữ liệu nghiên cứu mở là sẵn sàng kịp thời và ở định dạng thân thiện với người sử dụng, con người và máy móc đều đọc được và hành động được, tuân thủ với các nguyên tắc quản lý và quản trị dữ liệu tốt, ví dụ như theo các nguyên tắc Tìm kiếm được, Truy cập được, Tương hợp được, Sử dụng lại được - FAIR (Findable, Accessible, Interoperable, and Reusable), được sự giám tuyển và duy trì thường xuyên hỗ trợ.
Phần mềm nguồn mở và mã nguồn mở thường gồm các phần mềm mà mã nguồn của chúng được làm cho sẵn sàng công khai, kịp thời và thân thiện với người sử dụng, ở định dạng cả con người và máy móc đều đọc được và sửa đổi được, theo một giấy phép mở trao cho những người khác quyền để sử dụng, sử dụng lại, sửa đổi, mở rộng, nghiên cứu, tạo ra các tác phẩm phái sinh, và chia sẻ phần mềm và mã nguồn đó, thiết kế hoặc kế hoạch chi tiết của nó. Mã nguồn đó phải được đưa vào trong phát hành phần mềm và làm cho sẵn sàng trong các kho truy cập mở và giấy phép được chọn phải cho phép các sửa đổi, có các tác phẩm phái sinh, và chia sẻ theo các điều khoản và điều kiện mở tương đương hoặc tương thích.
Phần cứng mở thường bao gồm các đặc tả thiết kế của đối tượng vật lý được cấp phép theo cách thức sao cho đối tượng đó có thể được bất kỳ ai nghiên cứu, sửa đổi, tạo lập, và phân phối, cung cấp cho càng nhiều người càng tốt khả năng để xây dựng, pha trộn, và chia sẻ kiến thức của họ về thiết kế và chức năng của phần cứng đó. Trong trường hợp của cả phần mềm nguồn mở và phần cứng mở, một quy trình do cộng đồng dẫn dắt để đóng góp, ghi công và điều hành được yêu cầu để xúc tác cho sử dụng lại, nâng cao tính bền vững và giảm sự đúp bản không chắc chắn các nỗ lực.

Hết trích dẫn

Truy cập mở với các yêu cầu để “Những người sử dụng vì thế có được sự truy cập kịp thời, tự do không mất tiền và kham được” tới kiến thức khoa học được nêu ở trên rõ ràng là các thách thức vô cùng lớn đối với toàn bộ hệ thống truyền thông học thuật nói chung, các nhà xuất bản khoa học nói riêng. “Những người sử dụng” được nêu ở đây cũng bao gồm tất cả các nhà nghiên cứu khoa học. Nói cách khác, cùng một lúc, họ vừa là các nhà nghiên cứu khoa học, vừa là những người sử dụng các kiến thức khoa học.

Một trong các mô hình xuất bản truy cập mở có thể đáp ứng được các yêu cầu đó là mô hình của các Tạp chí Truy cập Mở Kim cương - OADJ (Open Access Diamond Journals).

Bài viết này cố gắng trả lời cho vài câu hỏi: Truy cập Mở Kim cương - DOA (Diamond Open Access) là gì? nó đã được phát triển trong thực tế ra sao? đại dịch COVID-19 ảnh hưởng tới xuất bản truy cập mở thế nào? định kiến về các tạp chí truy cập mở săn mồi ra sao? mô hình phát triển bền vững của các nhà xuất bản khoa học sẽ như thế nào với DOA?

A. Các tạp chí Truy cập Mở Kim cương (OADJ) là gì?[2]

Các tạp chí Truy cập Mở Kim cương là các tạp chí xuất bản không lấy tiền của các tác giả và các độc giả, trái ngược với các tạp chí thuê bao hoặc các tạp chí truy cập mở vàng với các khoản phí xử lý bài báo - APC Gold OA (Article Processing Charge Gold Open Access Journals).

APC: Article processing charge là khoản phí đôi khi các tác giả phải trả (cho nhà xuất bản) để làm cho tác phẩm sẵn sàng qua truy cập mở.

Truy cập Mở Vàng - Gold OA (Gold Open Access) hay còn được gọi là Xuất bản Truy cập Mở (Open Access Publishing)[3]: khi các khoản phí xử lý bài báo - APC (Article Processing Charges) không do người sử dụng trả, mà do các tác giả trả (thực tế thường do các cơ quan cấp vốn hỗ trợ cho họ) hoặc các nguồn khác (thường là các thư viện đại học). Dạng xuất bản này được các tạp chí truy cập mở và các tạp chí “lai” chào (các tạp chí vừa dựa vào thuê bao vừa chào cho các tác giả lựa chọn trả tiền cho bài báo của họ để sẵn sàng là truy cập mở). Nó đảm bảo rằng các bài báo nghiên cứu là sẵn sàng tức thì theo chế độ truy cập mở ngay khi chúng được xuất bản.

Cũng còn một dạng truy cập mở thường hay được nói tới, là Truy cập Mở Xanh - Green OA (Green Open Access) hay còn được gọi là Tự lưu trữ (Self-archiving): khi các tác giả ký gửi các bản thảo được rà soát lại ngang hàng các bài báo của họ vào các kho (còn được gọi là các lưu trữ mở – Open Archives), sẽ là sẵn sàng ở chế độ truy cập mở, đôi khi sau một giai đoạn cấm vận để cho phép các nhà xuất bản lấy lại các khoản đầu tư của họ.

B. Sự tiến hóa của các mô hình xuất bản truy cập mở

Để có được mô hình truy cập mở kim cương (OADJ), nơi cả người sử dụng cũng như các tác giả đều không phải trả khoản phí xử lý bài báo (APC) hay phí xử lý sách – BPC (Book Processing Charge), thế giới, và đặc biệt là châu Âu, đã trải qua 3 giai đoạn tiến hóa trong nhiều năm, từ thí điểm truy cập mở đối với cả các xuất bản phẩm và/hoặc dữ liệu nghiên cứu cho vài lĩnh vực cho tới tất cả các lĩnh vực, với vài điểm nhấn như trong Bảng 1 với đỉnh điểm của nó là Kế hoạch S (Plan S) được một nhóm có tên là Liên minh S (cOAlition S) đưa ra vào tháng 9/2018; Kế hoạch S yêu cầu rằng, từ 2021, các xuất bản phẩm khoa học là kết qủa từ nghiên cứu được các trợ cấp nhà nước cấp vốn phải được xuất bản trên các tạp chí hoặc các nền tảng tuân thủ Truy cập Mở. Liên minh S hiện có 26 nhà cấp vốn nghiên cứu quốc gia châu Âu, cũng như các tổ chức, các nhà cấp vốn nghiên cứu từ thiện và quốc tế, các bên đồng ý triển khai 10 nguyên tắc của Kế hoạch S theo cách thức có phối hợp, cùng với Ủy ban châu Âu[4].

Bảng 1. Độ phủ các đối tượng truy cập mở theo từng giai đoạn

Đi từ thí điểm tới mở rộng ra toàn bộ. Các đối tượng chính của truy cập mở là các xuất bản phẩm - chủ yếu là các bài báo nghiên cứu, và dữ liệu nghiên cứu đều trải qua giai đoạn thí điểm ban đầu, rồi mới mở rộng ra toàn bộ.
Về thanh toán APC. Trong 2 giai đoạn trước Kế hoạch S, các nhà cấp vốn chấp nhận đền bù cho các nhà xuất bản APC phát sinh trong chương trình. Tuy nhiên, tới giai đoạn của Kế hoạch S, điều này đã không còn đúng nữa vì các tạp chí lai (vừa lấy tiền thuê bao tạp chí từ người sử dụng, vừa lấy khoản phí APC từ các tác giả) sẽ không còn nhận được tiền đền bù cho các APC nữa, ngoại trừ trường hợp có các thỏa thuận chuyển đổi quá độ với sự khẳng định của các nhà xuất bản về lộ trình chuyển đổi quá độ sang truy cập mở đầy đủ và tức thì.
Các con đường truy cập mở. Vì mục đích để ưu tiên lưu trữ lâu dài các kết quả nghiên cứu, việc tự lưu trữ - truy cập mở xanh, luôn được ưu tiên trước trong 2 giai đoạn đầu. Với Kế hoạch S, “các xuất bản phẩm khoa học là kết quả từ các trợ cấp nghiên cứu được nhà nước cấp vốn do các hội đồng và các cơ quan cấp vốn nghiên cứu quốc gia và châu Âu cung cấp, phải được xuất bản trên các Tạp chí tuân thủ Truy cập Mở hoặc trên các Nền tảng tuân thủ Truy cập Mở”.

C. Ảnh hưởng của đại dịch toàn cầu COVID-19 tới xuất bản khoa học

Trong bối cảnh ngày nay, sẽ là không đầy đủ nếu không nói tới tác động của đại dịch toàn cầu COVID-19 tới việc xuất bản khoa học, tới truy cập mở tới kiến thức khoa học. Về điều này, bản thảo Khuyến cáo Khoa học Mở do UNESCO xuất bản ngày 30/03/2021 nêu:

“Lưu ý là khủng hoảng y tế toàn cầu COVID-19 đã chứng minh cho cả thế giới thấy sự cấp bách thúc đẩy truy cập bình đẳng tới thông tin khoa học, tạo thuận lợi cho việc chia sẻ kiến thức, dữ liệu và thông tin khoa học, cải thiện sự cộng tác khoa học và việc ra quyết định dựa vào khoa học và kiến thức để đáp lại những điều khẩn cấp toàn cầu và nâng cao khả năng phục hồi của các xã hội,”

Hội đồng Khoa học Quốc tế - ISC (International Science Council) trong một tài liệu xuất bản tháng 6/2020 của mình[5], nêu:

“Như đại dịch COVID-19 đã chỉ ra, lòng tin của công chúng vào khoa học là cao ở những thời điểm khủng hoảng, nhưng lòng tin đó phụ thuộc vào tính sẵn sàng chuẩn bị của các chính phủ để cho phép tư vấn khoa học là mở và truy cập được. Nếu không, tuyên bố của chính phủ rằng nó “đi theo khoa học”, chỉ là nỗ lực để tự miễn trừ trách nhiệm của mình.”

Có thể thấy, những bất thường, ví dụ như đại dịch COVID-19 đã chỉ ra cho nhân loại thấy tầm quan trọng sống còn của Khoa học Mở, mà một trong các trụ cột của nó, là truy cập mở đầy đủ và tức thì tới kiến thức khoa học là cần thiết hơn bao giờ hết, để phục vụ con người, để cứu sống vô số mạng người, chứ không vì bất kỳ lý do ngụy biện nào khác.

D. Định kiến về các tạp chí truy cập mở săn mồi và bổn phận của các nhà khoa học khi nghiên cứu bằng tiền của những người dân đóng thuế

Một số “nhà khoa học” có định kiến với các tạp chí xuất bản truy cập mở với lý do như thể tất cả chúng đều là các tạp chí truy cập mở săn mồi (Predatory Open Access Journal) để khước từ hoàn toàn việc xuất bản truy cập mở các kết quả nghiên cứu của họ. Điều này là không khác gì với số ít những người có định kiến rằng Internet toàn những điều xấu xa để khước từ hoàn toàn việc truy cập Internet vậy. Bám theo định kiến đó, những người khước từ truy cập Internet hầu như chắc chắn sẽ là những người vô dụng trong kỷ nguyên số, khi mà các kỹ năng số là yếu tố sống còn cho bất kỳ ai để sống, làm việc và học tập trong kỷ nguyên số, điều gắn liền với việc truy cập và sử dụng Internet. Có điều, thực tế cũng chỉ ra rằng đằng sau định kiến đó, nhiều khi có ẩn ý về sự sợ hãi cao độ của các “nhà khoa học” khi các kết quả nghiên cứu khoa học của họ bị/được phơi ra ánh sáng, bị/được các đồng nghiệp khắp trên thế giới rà soát lại ngang hàng, có thể sẽ phát hiện ra những hạt sạn và/hoặc thậm chí sự “đạo văn” của họ, một thực tế không hiếm thấy hiện nay ở Việt Nam.

Bổ sung thêm rằng, một mặt, các nhà khoa học luôn mắc nợ các nhà cấp vốn cho họ để họ nghiên cứu khoa học, và một khi các nhà cấp vốn đó, như 26 tổ chức cấp vốn của Liên minh S, có yêu cầu tất cả các xuất bản phẩm khoa học là kết quả từ nghiên cứu được các trợ cấp nhà nước cấp vốn phải được xuất bản trên các tạp chí hoặc các nền tảng tuân thủ truy cập mở đầy đủ và tức thì tại thời điểm xuất bản, thì họ có bổn phận phải tuân thủ các yêu cầu đó. Nói một cách khác, một khi bạn nhận tiền từ nhà nước để nghiên cứu khoa học, thì điều đó đồng nghĩa với việc bạn nhận tiền của người dân đóng thuế để nghiên cứu khoa học, và vì thế kết quả của nghiên cứu cần phải được truy cập tự do không mất tiền đối với tất cả những người dân đóng thuế đó, vì họ đã trả tiền cho nó rồi. Điều này là khó có thể bàn cãi ở nhiều quốc gia trên thế giới, ngoại trừ các nghiên cứu khoa học có liên quan tới an ninh quốc gia và quyền riêng tư của con người.

Mở rộng ý này, là không công bằng và không nên duy trì chế độ theo đó người sử dụng phải trả tiền 2 lần (Double Dipping) cho các nhà xuất bản để có được quyền truy cập tới các bài báo là kết quả nghiên cứu được nhà nước cấp vốn và được đăng trên các tạp chí (thường được gọi là các tạp chí truy cập mở lai - Hybrid Open Access Journals): phí thứ nhất là phí thuê bao theo tháng/năm để có quyền truy cập tới các tạp chí, bài báo của nhà xuất bản đó, kể cả các bài báo do nhà khoa học thuộc cơ sở nghiên cứu đó đăng tải; phí thứ hai là phí xử lý bài báo nếu muốn một bài báo trở thành truy cập mở, cho phép tất cả mọi người trên thế giới có thể đọc và xem miễn phí, theo thỏa thuận riêng biệt của nhà khoa học với nhà xuất bản đó. Như vậy, với các bài báo truy cập mở, người sử dụng phải trả phí tới hai lần. Cũng cần được nêu ra ở đây là trên thực tế, đã có nghiên cứu chỉ ra, một cách sòng phẳng rằng, để có thể truy cập được tới các bài báo và dữ liệu là kết quả của một nghiên cứu, người sử dụng có thể phải trả phí không phải chỉ 2 lần, mà tối đa có thể lên tới 4 lần, nếu tính thêm cả tiền bao cấp cho các trường đại học để trả lương cho các nhà nghiên cứu và tiền trợ cấp nghiên cứu trực tiếp trả cho nhà nghiên cứu và/hoặc cơ sở của nhà nghiên cứu, cũng đều đến từ tiền thuế của người dân, ngoài 2 khoản phí được nêu ở trên[6]. Mô hình Truy cập Mở Kim cương chắc chắn loại bỏ thực tế rất không công bằng này!

Mặt khác, ngay trong bản thảo Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO ngày 30/03/2021 cũng vài lần nêu về việc ứng dụng và phát triển Khoa học Mở cùng lúc với việc đấu tranh chống lại hành vi săn mồi, cũng như các hành vi tiêu cực khác, bên cạnh việc thưởng xứng đáng cho những người đóng góp cho Khoa học Mở, ví dụ như trong Phần V. Thúc đẩy văn hóa Khoa học Mở và điều chỉnh các ưu đãi cho Khoa học Mở, có đoạn như sau:

“Đánh giá đóng góp khoa học và tiến bộ sự nghiệp bằng việc thưởng cho các thực hành tốt về Khoa học Mở là cần thiết để vận hành Khoa học Mở. Cũng nên chú ý tới việc ngăn ngừa và giảm nhẹ các hậu quả tiêu cực không mong đợi của các thực hành Khoa học Mở, như gia tăng các chi phí cho các nhà khoa học, các khoản phí xử lý bài báo - APC (Article Processing Charges) cao, hành vi săn mồi, chuyển đổi, khai thác và tư nhân hóa dữ liệu từ các quốc gia và các thực thể có công nghệ tiên tiến hơn, mất sở hữu trí tuệ và kiến thức.”

E. Những diễn biến mới nhất trong năm 2021 về Khoa học Mở và Truy cập Mở

Một nhóm gồm 10 tổ chức khoa học và giáo dục, gồm: (1) OPERAS; (2) SPARC Europe; (3) Thư viện Đại học Utrecht; (4) Đại học Bắc cự c của Nauy UiT; (5) CSI; (6) OASPA; (7) DOAJ; (8) Redalyc/AmeliCA; (9) LIBER; (10) ENRESSH, đã nghiên cứu và xuất bản tài liệu về các tạp chí truy cập mở kim cương vào tháng 3/2021[7] (trùng với thời gian bản thảo Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO được phát hành ngày 30/03/2021). Tài liệu đưa ra:

20 khuyến cáo được chia thành 5 nhóm chủ đề, gồm: (1) Hỗ trợ kỹ thuật với 3 khuyến cáo, từ R1.1 tới R1.3; (2) Tuân thủ với 5 khuyến cáo, từ R2.1 tới R2.5; (3) Xây dựng năng lực với 3 khuyến cáo, từ R3.1 tới R3.3; (4) Tính hiệu quả với 6 khuyến cáo, từ R4.1 tới R4.6; (5) Tính bền vững với 3 khuyến cáo, từ R5.1 tới R5.3.

và

Kế hoạch hành động gồm 3 mục, theo trật tự tuần tự gồm: (1) Chuẩn bị hội thảo và hội nghị chuyên đề quốc tế (R3.3) trong vòng 6 tháng để khởi xướng hội thoại toàn cầu giữa các bên tham gia đóng góp khác nhau, đặc biệt các cơ sở và các hiệp hội, khai phá việc xây dựng Trung tâm Năng lực (R3.1) và triển khai các khuyến cáo về tính hiệu quả (R4); (2) Thiết lập Chiến lược Cấp vốn (R5.1) trong vòng 1 năm để triển khai các khuyến cáo cấp vốn khác (R5.2 và R5.3), phối hợp trong Liên minh S nhưng cũng với tới các bên cấp vốn khác khắp trên thế giới; (3) Xây dựng Trung tâm Năng lực (R3.1) trong vòng 2 năm để hỗ trợ triển khai các khuyến cáo kỹ thuật khác (R1 và R2).

Vì mục đích của bài viết này, để trả lời cho câu hỏi: mô hình phát triển bền vững của các nhà xuất bản khoa học sẽ như thế nào với Xuất bản Truy cập Mở Kim cương? có lẽ các khuyến cáo ở nhóm chủ đề sau cùng về tính bền vững là phù hợp để được nêu ra ở đây:

R5.1: Cộng tác trong chiến lược cấp vốn cho Truy cập Mở kim cương
R5.2: Cấp vốn ổn định cho các hoạt động của các tạp chí Truy cập Mở kim cương
R5.3: Đầu tư vào tương lai của Truy cập Mở kim cương

bên cạnh đó là mục 2 của Kế hoạch hành động, đó là:

Thiết lập Chiến lược Cấp vốn (R5.1) trong vòng 1 năm để triển khai các khuyến cáo cấp vốn khác (R5.2 và R5.3), phối hợp trong Liên minh S nhưng cũng với tới các bên cấp vốn khác khắp trên thế giới.

F. Vài gợi ý cho các nhà xuất bản khoa học nói riêng, hệ thống truyền thông học thuật nói chung

Sơ bộ có vài gợi ý dưới đây không chỉ cho các nhà xuất bản khoa học nói riêng, mà cả cho hệ thống truyền thông học thuật của Việt Nam nói chung:

Hãy chú ý tới xu thế không thể đảo ngược của Khoa học Mở khi Khuyến cáo Khoa học Mở, một cách chắc chắn, sẽ được gần 200 quốc gia thành viên UNESCO ký kết vào cuối năm nay, 2021; cùng với nó, là xu thế xuất bản truy cập mở mà mô hình cao nhất hiện nay của nó, xuất bản truy cập mở kim cương, đang hiện diện và phát triển, bất chấp các khó khăn, bao gồm cả những chống đối, thường thấy trong bất kỳ sự chuyển đổi lớn nào. Cần lưu ý là, trong khi thế giới đã có những bước đi ban đầu trên con đường của Khoa học Mở và Truy cập Mở ít nhất từ khoảng 15 năm trước, thì Việt Nam cho tới bây giờ, mới bắt đầu làm quen với các khái niệm đó.
Nắm bắt xu thế không thể đảo ngược đó, các nhà xuất bản và tạp chí khoa học, cũng như các bên liên quan khác tới các lĩnh vực khoa học nói chung, hệ thống truyền thông học thuật nói riêng, nên nhanh chóng có những thay đổi hướng tới Khoa học Mở và Xuất bản Truy cập Mở tới kiến thức khoa học, như được nêu ở phần đầu bài viết, đặc biệt với kết quả của các nghiên cứu được nhà nước cấp vốn.
Các tạp chí khoa học nên từng bước thay đổi (các) mô hình kinh doanh[8] lâu đời của mình cùng với việc đa dạng hóa các nguồn doanh thu và/hoặc cấp vốn, và suy ngẫm về con đường rất dài hướng tới cái đích là trở thành các tạp chí Truy cập Mở Kim cương, như những gì được 10 tổ chức khoa học và giáo dục được nêu ở trên, khuyến cáo và có kế hoạch hành động để hiện thực hóa nó.

Mô hình xuất bản Truy cập Mở Kim cương không phải là một mô hình xuất bản lãng mạn mà là một mô hình thực tế đã và đang được triển khai trên thế giới. Bản chất của nó, cũng như của truy cập mở nói chung, là để trả lại các quyền tự do hàn lâm, tự do xuất bản kết quả nghiên cứu khoa học cho chính các nhà nghiên cứu, để họ không bị phụ thuộc, không bị trói buộc vào các nhà xuất bản, những tác nhân không trực tiếp tạo ra các bài báo nghiên cứu. Điều này hoàn toàn khả thi làm được khi công nghệ thông tin và truyền thông phát triển, chứ không giống như trước kia, chỉ dựa vào công nghệ in ấn. Có lẽ đây chính là cốt lõi của chuyển đổi số trong ngành xuất bản nói riêng, hệ thống truyền thông học thuật nói chung.

Đi theo Khoa học Mở, Truy cập Mở và xuất bản Truy cập Mở Kim cương là rất không dễ dàng, và chắc chắn sẽ gặp phải nhiều rủi ro xung đột với các chính sách và thực hành khoa học hiện hành ở Việt Nam, bao gồm cả của hệ thống truyền thông và xuất bản học thuật. Nhưng rủi ro lớn nhất là không làm gì cả!

F. Các chú giải

[1] Lê Trung Nghĩa, 2020: Khoa học Mở: Những gợi ý cho Việt Nam: https://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Khoa-hoc-Mo-Nhung-goi-y-cho-Viet-Nam-25552

[2] Jeroen Bosman, Jan Erik Frantsvåg, Bianca Kramer, Pierre-Carl Langlais, Vanessa Proudman, March 2021: The OA Diamond Journals Study. Part 1: Findings. DOI: 10.5281/zenodo.4558704. CC BY 4.0.

[3] Lê Trung Nghĩa, 2019: Hành trình đi tới Truy cập Mở đầy đủ và tức thì ở Liên minh châu Âu tới các xuất bản phẩm và dữ liệu nghiên cứu - vài gợi ý cho Việt Nam. https://letrungnghia.mangvn.org/Author/hanh-trinh-di-toi-truy-cap-mo-day-du-va-tuc-thi-o-lien-minh-chau-au-toi-cac-xuat-ban-pham-va-du-lieu-nghien-cuu-vai-goi-y-cho-viet-nam-6232.html. CC BY 4.0.

[4] cOAlition S: Plan S: https://www.coalition-s.org/

[5] International Science Council (ISC), June 2020: Open Science for the 21st Century: Draft ISC Working Paper. Bản dịch sang tiếng Việt của Lê Trung Nghĩa: https://www.dropbox.com/s/e5xbxklwb3k0u1f/International-Science-Council_Open-Science-for-the-21st-Century_Working-Paper-2020_compressed_Vi-27032021.pdf?dl=0

[6] Dan Weijers and Aaron Jarden, 2017: The International Journal of Wellbeing: An Open Access Success Story. In: Jhangiani, R S and Biswas-Diener, R. (eds.) Open: The Philosophy and Practices that are Revolutionizing Education and Science. Pp. 181–194. London: Ubiquity Press. DOI: https://doi.org/10.5334/bbc.n. License: CC-BY 4.0. Bản dịch của Lê Trung Nghĩa: https://www.dropbox.com/s/7w5yv3j8j6omcok/the-international-journal-of-wellbeing-an-open-acc_Vi-29012019.pdf?dl=0

[7] Arianna Becerril, Lars Bjørnshauge, Jeroen Bosman, Jan Erik Frantsvåg, Bianca Kramer, Pierre-Carl Langlais, Pierre Mounier, Vanessa Proudman, Claire Redhead, Didier Torny, March 2021: The OA DIAMOND Journals Study: Exploring collaborative community-driven publishing models for Open Access. Part 2: Recommendation. DOI: 10.5281/zenodo.4562790. CC BY 4.0.

[8] Lê Trung Nghĩa, 2019: Truy cập Mở và sự chuyển đổi các mô hình kinh doanh xuất bản. https://letrungnghia.mangvn.org/Author/truy-cap-mo-va-su-chuyen-doi-cac-mo-hinh-kinh-doanh-xuat-ban-6264.html. CC BY 4.0.

Giấy phép nội dung: CC BY 4.0 Quốc tế.