Bài viết cho Hội thảo “Thúc đẩy giáo dục nghề nghiệp mở, linh hoạt trong dịch vụ việc làm - Thực hiện mục tiêu việc làm trong chương trình nghị sự về phát triển bền vững”
Bến Tre, Thứ sáu - ngày 23/11/2018
----------------------------------------------------------------
Tóm tắt: Trong thực tế, có hàng tỷ tài nguyên giáo dục mở (TNGDM), tài nguyên được cấp phép mở mà bất kỳ ai cũng có thể tự do sử dụng, sử dụng lại, tùy biến thích nghi và phân phối lại. Trong số đó, chắc chắn có không ít các tài nguyên giáo dục nghề nghiệp mở (TNGDNNM) có thể được khai thác để đưa vào đào tạo nghề và hoạt động dịch vụ việc làm. Trong nhiều trường hợp, cách thức khai thác các TNGDNNM là không khác gì với các TNGDM nói chung. Bài viết này đưa ra cách thức khai thác chung đó với các ví dụ chủ yếu nhằm vào các TNGDNNM.
----------------------------------------------------------------
Để có thể khai thác tốt các tài nguyên giáo dục nghề nghiệp mở (TNGDNNM), trước hết bạn cần nắm được định nghĩa giáo dục mở, định nghĩa và nguyên tắc 5R của tài nguyên giáo dục mở - OER (Open Educational Resources), viết tắt trong tiếng Việt là TNGDM. Bài viết này giả thiết bạn đã biết rõ về những khái niệm cơ bản đó[1] [2].
Khai thác các TNGDNNM được hiểu tối thiểu là các hoạt động tìm kiếm để tải về sử dụng, sử dụng lại, tùy biến thích nghi và phân phối lại và/hoặc chia sẻ các tài nguyên đó trên Internet sao cho những người khác cũng có thể tự do tiến hành các hoạt động tương tự. Vì vậy, trước hết, bạn phải nắm rõ các hệ thống giấy phép của cả phần mềm tự do nguồn mở (PMTDNM) và hệ thống giấy phép cho các tư liệu mở, phổ biến nhất là Creative Commons.
A. Hệ thống giấy phép MỞ
A.1 Hệ thống giấy phép của PMTDNM
Thông thường, người sử dụng PMTDNM có 4 quyền cơ bản sau:
-
Tự do để sử dụng vì bất kỳ mục đích gì
-
Tự do để phân phối phần mềm đó cho bất kỳ ai
-
Tự do để sửa đổi phần mềm đó cho phù hợp với nhu cầu sử dụng của mình. Và để làm được việc này, mã nguồn của phần mềm cần phải được đặt trên Internet để bất kỳ ai cũng có thể truy cập tự do tới nó.
-
Tự do để phân phối các bản phái sinh của phần mềm ban đầu đã được sửa đổi đó.
Bảng 1: Đặc tính của 2 họ các giấy phép PMTDNM được sử dụng phổ biến nhất.
Tính không tương thích của 2 giấy phép phần mềm nguồn mở khác nhau. Nếu 2 chương trình phần mềm nguồn mở có 2 giấy phép không tương thích với nhau được gắn với 2 phần mềm đó, thì lập trình viên không thể sao chép một một (vài) đoạn của chương trình này để dán vào thân chương trình kia vì trong trường hợp đó lập trình viên sẽ vi phạm các điều khoản/điều kiện của ít nhất một trong hai giấy phép.
A.2 Hệ thống giấy phép Creative Commons
Hệ thống giấy phép mở Creative Commons được phát minh ra vào năm 2001. Cho tới hết năm 2017, trên thế giới đã có hơn 1 tỷ 471 triệu tài nguyên được cấp phép mở Creative Commons[3], trong đó có khả năng cũng có nhiều TNGDNNM.
Hình 1: Các dạng giấy phép Creative Commons[4]
Hình 1 cho thấy:
-
Hệ thống giấy phép mở Creative Commons có 4 yếu tố tùy chọn
-
Ghi công (Attribution), ký hiệu là BY và có biểu tượng là hình người trong hình tròn. Với tùy chọn này trong giấy phép, người khác có thể sao chép, phân phối, hiển thị, thể hiện và pha trộn tác phẩm nếu họ thừa nhận ghi công tên của người sáng tạo.
-
Chia sẻ tương tự (Share Alike), ký hiệu là SA và có biểu tượng là hình chữ C ngược có đầu có mũi tên và nằm trong hình tròn.
-
Phi thương mại (Non Commercial), ký hiệu là NC và có biểu tượng là dấu dollar ($) bị gạch chéo và nằm trong hình tròn.
-
Không có các tác phẩm phái sinh (No Derivative Works), ký hiệu là ND và có biểu tượng là dấu bằng (=) trong hình tròn.
-
-
Từ 4 yếu tố tùy chọn nêu trên đã tạo thành 6 giấy phép tiêu chuẩn, cộng thêm với 1 giấy phép đặc biệt (nằm trên cùng trong Hình 1). Ý nghĩa của từng giấy phép được nêu trong Bảng 2.
Bảng 2. Ý nghĩa của các giấy phép Creative Commons
-
Không phải giấy phép mở Creative Commons nào cũng được sử dụng để cấp phép cho tài nguyên để trở thành TNGDM. Các giấy phép Creative Commons có yếu tố ND (không có các tác phẩm phái sinh) không được sử dụng để cấp phép cho các tài nguyên để trở thành TNGDM vì chúng không cho phép tùy biến thích nghi tác phẩm gốc ban đầu, và điều này là không đáp ứng được với định nghĩa của TNGDM. Các giấy phép đó gồm: CC BY-ND và CC BY-NC-ND, là 2 giấy phép nằm bên dưới cùng trong Hình 1.
A.3 Công cụ chọn và sinh giấy phép Creative Commons, thừa nhận ghi công tác giả
Hình 2: Công cụ chọn giấy phép Creative Commons
Là tác giả của tác phẩm/tài nguyên, bạn có toàn quyền lựa chọn giấy phép bạn muốn để cấp cho tác phẩm/tài nguyên đó.
1. Công cụ chọn giấy phép Creative Commons
Công cụ chọn giấy phép Creative Commons là sẵn sàng để được sử dụng tự do tại địa chỉ: https://creativecommons.org/choose/.
Bạn sử dụng công cụ này khi bạn muốn:
-
Chọn giấy phép cho tài nguyên bạn tạo ra để biến nó thành TNGDM và/hoặc TNGDNNM.
-
Giúp những người sử dụng tài nguyên thừa nhận ghi công cho chính bạn như là tác giả của tài nguyên được cấp phép mở đó bằng các thông tin bạn muốn.
Để có được hướng dẫn chi tiết từng bước và trực quan hơn bằng hình ảnh cách để sử dụng công cụ chọn giấy phép Creative Commons, xem wikihow.vn*.
2. Công cụ sinh giấy phép Creative Commons
Hình 3: Công cụ sinh giấy phép Creative Commons
Công cụ sinh giấy phép Creative Commons là sẵn sàng để được sử dụng tự do tại địa chỉ: http://www.openaccesstextbooks.org/cc_tool/license_generator.html
Bạn sử dụng công cụ này khi bạn muốn pha trộn 2 tài nguyên có sẵn trên Internet để tạo ra một tác phẩm/tài nguyên phái sinh bạn mong muốn có, ví dụ, để tạo ra một bài giảng. Ví dụ: bạn pha trộn một tài nguyên là một video với một tài nguyên khác là một hình ảnh; cả 2 tài nguyên đó đều có sẵn trên Internet và đều được cấp phép mở Creative Commons.
Để có được hướng dẫn chi tiết từng bước và trực quan hơn bằng hình ảnh cách để sử dụng công cụ sinh giấy phép Creative Commons, xem wikihow.vn*.
Hình 4 giúp bạn nhanh chóng chọn đúng các cặp giấy phép CC nào tương thích với nhau khi kết hợp 2 tài nguyên bạn tải về từ Internet.
-
Các dấu chọn màu xanh lá cây chỉ sự kết hợp tương thích
-
Các dấu chữ X màu đen chỉ sự kết hợp không tương thích - không kết hợp được!
Hình 4: Tính tương thích của các giấy phép Creative Commons[5]
Lưu ý: Trong mọi trường hợp, bạn phải tuân thủ nguyên tắc: Bạn chỉ có thể cấp phép mở cho những gì bạn tạo ra; Bạn không thể cấp phép mở cho những gì bạn không tạo ra. Vì vậy, nếu làm việc trong một bộ sưu tập hoặc một tác phẩm có các tài nguyên của các tác giả khác nhau, bạn cần chỉ rõ các tài nguyên nào bạn tạo ra, các tài nguyên nào các tác giả khác tạo ra, và các tài nguyên nào bạn sưu tầm và kết hợp.
Lưu ý: Nguyên tắc thừa nhận ghi công tối thiểu và có hiệu quả cho các tài nguyên được cấp phép mở được ghi nhận là theo TASL, như theo Hình 5.
Hình 5: Nguyên tắc TASL để thừa nhận ghi công cho tác giả
B. Tìm kiếm để sử dụng PMTDNM
Các PMTDNM cũng là các tài nguyên được cấp phép mở và một khi chúng được sử dụng trong giáo dục, thì chúng cũng là các TNGDM. Tuy nhiên, trong phần này sẽ không nêu cách sử dụng bất kỳ PMTDNM nào, mà chỉ nêu cách tìm kiếm chúng, phòng khi bạn cần tới chúng để tạo lập các TNGDM không có các rào cản về tài chính, pháp lý và kỹ thuật.
Bạn có thể tìm kiếm PMTDNM bằng việc sử dụng công cụ tìm kiếm của Google với cụm từ tìm kiếm ‘Linux equivalent’. Bạn sẽ nhận được danh sách các kết quả tìm kiếm với các đường liên kết tới các website đáp ứng được cụm từ tìm kiếm đó. Vài trong vô số các đường liên kết trong kết quả tìm kiếm được trả về mà bạn có thể kiểm tra là: http://wiki.linuxquestions.org/wiki/Linux_software_equivalent_to_Windows_software hoặc https://www.osalt.com/. Khai thác các đường liên kết đó, bạn sẽ thấy các lựa chọn PMTDNM có thể thay thế cho các phần mềm nguồn đóng trong mọi chủng loại.
C. Tìm kiếm và sử dụng TNGDNNM
Phần này sẽ nêu các nguyên tắc chung bạn sẽ tiến hành tìm kiếm và sử dụng TNGDM với các ví dụ cụ thể nhằm vào các TNGDNNM và với hệ thống giấy phép Creative Commons.
Một vài nguyên tắc cơ bản khi tìm kiếm và sử dụng TNGDM:
-
Trong mọi tìm kiếm, bước kiểm tra giấy phép CC luôn phải được tiến hành trước khi chọn tải về bất kỳ tài nguyên nào bạn muốn sử dụng từ Internet.
-
Chỉ tải về các tài nguyên được cấp phép mở Creative Commons để sử dụng để đảm bảo không có bất kỳ sự vi phạm nào về bản quyền và sở hữu trí tuệ.
-
Hầu hết các công cụ/các trang web tìm kiếm chỉ cho phép tìm kiếm bằng tiếng Anh, ngoại trừ các công cụ và/các trang web do Google quản lý, là cho phép tìm kiếm bằng tiếng Việt, ví dụ như: (1) công cụ của Google để tìm kiếm vạn năng; (2) công cụ của Google để tìm hình ảnh; (3) trang YouTube, .v.v.
-
Hầu hết các trang yêu cầu bạn đăng ký tài khoản để có thể tải về và/hoặc tải lên các tài nguyên; việc đăng ký tài khoản là khá dễ dàng và không mất chi phí nào.
Lưu ý quan trọng: Tất cả các thực hành tìm kiếm từng nội dung trong phần ‘C. Tìm kiếm và sử dụng TNGDNNM’ này đều có thể tham khảo các bài viết trên wikihow.vn* để có hướng dẫn trực quan từng bước cách làm.
C.1 Tìm kiếm để sử dụng bằng công cụ vạn năng
Hình 6: Công cụ tìm kiếm vạn năng trên website Creative Commons
Sử dụng công cụ tìm kiếm vạn năng của Creative Commons, như trong Hình 6.
Để tìm kiếm, hãy tiến hành các bước sau:
-
Gõ cụm từ tìm kiếm vào trường tìm kiếm. Ví dụ gõ cụm từ ‘OER in TVET’ để tìm kiếm TNGDM trong giáo dục và huấn luyện kỹ thuật và nghề nghiệp bằng tiếng Anh.
-
Chọn giấy phép bạn muốn có đối với các tài nguyên sẽ được tìm thấy bằng việc chọn hoặc bỏ chọn 2 ô vuông nhỏ nằm ngay bên dưới trường tìm kiếm:
-
chọn ô bên trên nếu bạn muốn tài nguyên kết quả sử dụng được cho các mục đích thương mại (use for commercial purposes)
-
chọn ô bên dưới nếu bạn muốn sửa đổi, tùy biến thích nghi hoặc xây dựng dựa vào (modify, adapt, or build on) tài nguyên kết quả đó
-
-
Tiến hành tìm kiếm bằng việc nhấn vào một trong các ô chữ nhật bên dưới cụm từ ‘Searching using:’ (Tìm kiếm bằng việc sử dụng:). Ví dụ:
-
Nếu nhấn vào ô chữ nhật có từ ‘Google web’, bạn sẽ tìm kiếm web bằng công cụ tìm kiếm của Google
-
Nếu bạn nhấn vào ô Flickr, bạn sẽ tìm kiếm các hình ảnh trong Flickr.
-
Nếu bạn nhấn vào ô YouTube, bạn sẽ tìm kiếm các video trong YouTube.
-
Và tương tự như vậy với các ô chữ nhật khác.
-
-
Kiểm tra giấy phép của tài nguyên bạn định tải về để sử dụng. Chỉ tải về để sử dụng tài nguyên được cấp phép mở Creative Commons.
C.2 Tìm kiếm để sử dụng theo dạng nội dung
Dưới đây liệt kê cách tìm kiếm để sử dụng một số trang điển hình trên Internet theo các dạng nội dung khác nhau, gồm:
-
Hình ảnh:
-
Tìm kiếm hình ảnh bằng công cụ Google Images. Công cụ Google Images cho phép tìm các hình ảnh trong nhiều kho hình ảnh khác nhau trên Internet, có khả năng chọn tìm kiếm các hình ảnh với các giấy phép CC khác nhau thông qua việc lựa chọn các quyền khác nhau của người sử dụng, và nhiều tính năng cao cấp khác.
-
Tìm và duyệt nội dung một số trang hình ảnh điển hình.
-
Pexels (https://www.pexels.com/). Chỉ tìm kiếm được bằng tiếng Anh. Tất cả các hình ảnh trên Pexels đều mang giấy phép CC0. Vì thế: (1) bạn có thể sử dụng tự do các hình ảnh cho cả các mục đích thương mại và phi thương mại; (2) bạn không nhất thiết phải thừa nhận ghi công tác giả; (3) bạn được phép sửa các hình ảnh cho phù hợp với mục đích sử dụng của bạn.
-
Noun Project (https://thenounproject.com/). Chỉ tìm kiếm được bằng tiếng Anh. Đây là dự án quốc tế với hơn 1 triệu các biểu tượng do cộng đồng toàn cầu tạo ra. Tất cả các biểu tượng đều mang giấy phép CC BY. Vì thế bạn có thể tự do tải về để sử dụng các biểu tượng đó vì bất kỳ mục đích gì, kể cả thương mại, và bạn được phép sửa đổi nó, miễn là bạn thừa nhận ghi công cho tác giả của biểu tượng.
-
-
-
Video:
-
YouTube (https://www.youtube.com/). Tìm kiếm được cả bằng tiếng Việt. Có rất nhiều video giáo dục và huấn luyện kỹ thuật và nghề nghiệp - TVET (Technical and Vocational Education and Training) trên YouTube. Điều quan trọng là bạn có thể tìm kiếm bằng tiếng Việt các video trên YouTube. Lưu ý: Trên YouTube chỉ có một dạng giấy phép Creative Commons duy nhất là CC BY. Có thể tìm kiếm video mang giấy phép CC BY trên YouTube bằng cách gõ thêm cụm từ ‘Creative Commons’ vào ngay sau cụm từ tìm kiếm, với phân cách bằng dấu phẩy. Ví dụ: “kỹ năng nấu ăn, creative commons”.
-
Vimeo Creative Commons (https://vimeo.com/creativecommons). Chỉ tìm kiếm được bằng tiếng Anh, ví dụ như ‘cooking show’ (trình diễn nấu ăn). Vimeo Creative Commons là kho chứa các video được cấp phép mở với tất cả các dạng giấy phép CC. Vì thế nó được khuyến cáo để sử dụng cho mục đích giáo dục và huấn luyện, đặc biệt khi bạn muốn tải lên các video mang các giấy phép CC khác nhau, bao gồm 6 giấy phép CC tiêu chuẩn và cả CC0. Bạn có thể lọc để chọn tải về các video không mất tiền với bất kỳ dạng giấy phép CC nào trên Vimeo.
-
-
Âm thanh, nhạc:
-
YouTube (https://www.youtube.com/). Bạn có thể không chỉ tìm kiếm video, mà còn có thể tìm kiếm các tệp âm thanh và nhạc trên YouTube, dù bằng tiếng Anh hay tiếng Việt.
-
ccMixter (http://dig.ccmixter.org/). Chỉ tìm kiếm được bằng tiếng Anh. Bạn có thể tìm các bài nhạc không mất tiền vì được cấp phép mở CC để sử dụng cho các dự án thương mại hoặc cho các video trò chơi.
-
MUSOPEN (https://musopen.org/). Chỉ tìm kiếm được bằng tiếng Anh. Bạn có thể tìm kiếm và tự do tải về từ trang này gần chục ngàn bản nhạc cổ điển nằm trong phạm vi công cộng, mỗi bản nhạc có thể có vài phiên bản khác nhau. Bạn cũng có thể tìm kiếm và tự do tải về từ trang này gần một ngàn bản ghi âm với các giấy phép CC khác nhau của các bản nhạc cổ điển.
-
-
Văn bản, sách, sách giáo khoa, tạp chí
-
DOAB (https://www.doabooks.org/doab?uiLanguage=en). Đây là thư mục sách truy cập mở (Directory Open Access Book) với hơn 13.000 cuốn sách từ gần 300 nhà xuất bản mà bạn có thể tìm kiếm/duyệt và tự do tải về sử dụng.
-
DOAJ (https://doaj.org/). Đây là thư mục tạp chí truy cập mở (Directory Open Access Journal) với hơn 12.000 tạp chí và hơn 3 triệu bài báo được sử dụng tại gần 130 quốc gia mà bạn có thể tìm kiếm/duyệt và tự do tải về để sử dụng.
-
OpenStax (https://openstax.org/). Đây là trang dự án các sách giáo khoa mở OpenStax do đại học Rice của nước Mỹ quản lý. Trang có vài chục sách giáo khoa được sử dụng trong vài ngàn trường đại học và cao đẳng của nước Mỹ và trên thế giới (xem: https://openstax.org/adopters), trong đó có vài trường đại học của Việt Nam. Bạn có thể tìm kiếm/duyệt và tự do tải về sử dụng bất kỳ sách giáo khoa nào. Hơn nữa, vì tất cả sách giáo khoa của OpenStax được cấp phép mở CC BY 4.0 Quốc tế, bạn có thể dịch sang tiếng Việt và tùy biến thích nghi chúng để sử dụng, kể cả vì mục đích thương mại, nếu bạn muốn.
-
Siyavula (https://www.siyavula.com/index.html). Đây là trang dự án sách giáo khoa mở Siyavula của Nam Phi, dành cho bậc tiểu học và trung học cơ sở. Mỗi sách giáo khoa mở đều có phiên bản dành cho học sinh và phiên bản hướng dẫn cho giảng viên. Mỗi sách giáo khoa đều có phiên bản tiếng Anh và phiên bản tiếng Nam Phi. Mỗi sách giáo khoa đều có phiên bản mang giấy phép CC BY-ND (không cho phép sửa đổi bản gốc) và phiên bản mang giấy phép CC BY (cho phép làm bất kỳ điều gì với nó, miễn là bạn thừa nhận ghi công tác giả). Mỗi sách giáo khoa đều có ở định dạng tệp PDF và ePub mà bạn có thể tự do tải về.
-
-
Dữ liệu: Trong kỷ nguyên số, dữ liệu là hạ tầng, là nguyên liệu không thể thiếu cho các công nghệ đặc trưng cho CMCN4. Zenodo (https://zenodo.org/) là trang web dữ liệu mở của các chương trình nghiên cứu của Ủy ban châu Âu. Gần 95% trong tổng số gần nửa triệu tập hợp dữ liệu là các dữ liệu mở/được cấp phép mở và hiện được cập nhật hàng ngày mà bạn có thể tự do tải về để sử dụng. Các dữ liệu đều được gắn mã nhận diện đối tượng số – DOI (Digital Object Identifier).
D. Tạo lập và tùy biến thích nghi TNGDNNM
Bạn có thể khai thác được tốt hơn các TNGDNNM bạn tìm thấy và tải về bằng cách tùy biến thích nghi chúng cho các mục đích khác nhau của bạn khi cần, miễn là bạn tuân thủ các điều khoản và điều kiện của giấy phép được gắn với các tài nguyên đó. Để làm được việc này, bạn cần tới các công cụ được sử dụng để tạo lập và tùy biến thích nghi các tài nguyên với các dạng nội dung khác nhau. Bằng cách này, cộng thêm với việc bạn tiếp tục chia sẻ các tài nguyên được bạn tùy biến, bạn sẽ tạo điều kiện để những người sử dụng khác tiếp tục khai thác các tài nguyên đó và làm cho kho tài nguyên giàu có hơn.
Dù không phải lúc nào cũng đúng, nhưng các công cụ tạo lập cũng thường là các công cụ được sử dụng để tùy biến thích nghi các TNGDNNM với bất kỳ dạng nội dung nào.
Để tuân thủ hoàn toàn định nghĩa giáo dục mở là giáo dục không có các rào cản về pháp lý, tài chính và kỹ thuật, với nền tảng là TNGDM, trong phần này sẽ chỉ đề cập tới vài PMTDNM như các công cụ được sử dụng để tạo lập và/hoặc tùy biến thích nghi TNGDNNM dù trong thực tế chúng là nhiều hơn nhiều.
Lưu ý quan trọng: Tất cả các thực hành tìm kiếm từng nội dung trong phần ‘D. Tạo lập và tùy biến thích nghi TNGDNNM’ này đều có thể tham khảo các bài viết trên wikihow.vn* để có hướng dẫn trực quan từng bước cách làm.
D.1 Văn bản
-
LibreOffice (https://www.libreoffice.org/). Là bộ PMTDNM dành cho các công việc văn phòng, tương tự như với bộ phần mềm văn phòng Microsoft Office. LibreOffice là tự do để tải về, chạy được trên các hệ điều hành khác nhau. Bên cạnh các chức năng soạn thảo văn bản thông thường, có thể sử dụng LibreOffice và trình cài cắm (Plugin) Writer2ePub được cài thêm vào LibreOffice để tạo sách điện tử (eBook) với định dạng ePub - một định dạng được sử dụng rất rộng rãi cho các đầu đọc sách điện tử và các thiết bị cầm tay hoặc di động ngày nay.
-
wikihow.vn (https://www.wikihow.vn/). Là công cụ soạn thảo nội dung TNGDM trên trực tuyến với hình thức trình bày được quy định sẵn theo dạng từng bước một, với cú pháp được viết theo ngôn ngữ siêu văn bản HTML được tùy biến riêng cho các trang wikiHow.
D.2 Hình ảnh
Ngày nay, với sự phổ biến của điện thoại di động, điện thoại thông minh và các thiết bị điện tử khác có khả năng chụp ảnh và/hoặc quay video được nạp sẵn trong thiết bị, hầu như bất kỳ ai cũng có thể tự chụp ảnh/quay phim được.
Để có thể có được các hình ảnh và video đúng theo ý muốn trong các TNGDM, bạn không chỉ cần tới các phần mềm có thể chụp ảnh/quay video, mà có lẽ quan trọng hơn, các phần mềm có thể giúp bạn tạo lập và soạn sửa được các hình ảnh/video đó ngay trên máy tính cá nhân của bạn, để bạn có thể xuất ra các định dạng được sử dụng rộng rãi nhất có thể.
-
Gnome Screenshot (https://en.wikipedia.org/wiki/GNOME_Screenshot). Phần mềm này có sẵn khi cài đặt hệ điều hành, ví dụ, GNU/Linux Ubuntu; Nó có vài cách chụp màn hình khác nhau; và hình ảnh được chụp mặc định có định dạng mở PNG.
-
GIMP (https://www.gimp.org/). Đây là chương trình xử lý ảnh rất mạnh và là PMTDNM. Nó có các tính năng tương tự như với chương trình xử lý ảnh PhotoShop, chạy được trên các hệ điều hành khác nhau.
D.3 Âm thanh, nhạc
-
Audacity (https://www.audacityteam.org/). Đây là chương trình soạn thảo và ghi âm đa kênh, dễ sử dụng và là PMTDNM chạy được trên các hệ điều hành khác nhau. Bạn có thể sử dụng Audacity để thực hiện nhiều hoạt động, cả đơn giản lẫn phức tạp, như ghi âm, chỉnh sửa tệp âm thanh đã có từ trước hoặc trộn lời trên nền nhạc để lồng vào các video hay các bộ phim.
D.4 Video
-
Kazam (https://launchpad.net/kazam). Kazam là chương trình PMTDNM ghi màn hình đơn giản. Nó ghi lại nội dung (bao gồm cả âm thanh từ micro của máy tính) và các chuyển động trên màn hình rồi xuất ra như một tệp video có thể được chơi trong bất kỳ trình chơi video nào hỗ trợ định dạng video VP8/WebM. Kazam rất phù hợp để quay lại bài giảng của giảng viên trên máy tính cá nhân.
-
OpenShot Video Editor (https://www.openshot.org/). OpenShot Video Editor là chương trình PMTDNM soạn thảo video rất mạnh, dễ sử dụng và dễ học. OpenShot Video Editor có thể chạy được trên các hệ điều hành khác nhau. Với OpenShot Video Editor bạn có thể tạo ra các video chuyên nghiệp bằng sự kết hợp với đầy đủ các thành phần cơ bản của một video như: hình ảnh, âm thanh, video, văn bản, chuyển tiếp và nhiều hiệu ứng đi kèm có sẵn khác.
E. Sáng kiến tạo video truy cập mở - cách để khai thác tổng hợp TNGDNNM
Sáng kiến tạo video truy cập mở là sáng kiến huấn luyện với mục đích tạo ra video hoàn toàn sạch về bản quyền để có thể chia sẻ được tự do trên Internet mà không lo ngại vi phạm bản quyền của bất kỳ ai hay luật bản quyền của bất kỳ quốc gia nào trên cơ sở:
-
sử dụng các PMTDNM để tạo lập TNGDM không có rào cản về tài chính, pháp lý và kỹ thuật; và
-
sử dụng các tài nguyên trong các kho được cấp phép mở Creative Commons có sẵn trên Internet; và/hoặc
-
các tài nguyên được cấp phép mở do tự bản thân từng học viên tạo ra;
-
tải lên và chia sẻ mở video được tạo ra và được cấp phép mở CC vào các kho truy cập mở sẵn có trên Internet để bất kỳ ai cũng có thể tự do sử dụng/sử dụng lại nó.
Với sáng kiến này, học viên có học qua hành với hầu hết các nội dung được trình bày trong các phần A, B, C và D ở trên.
Hình 7: Lược đồ tạo và chia sẻ video truy cập mở
Chi tiết hơn về sáng kiến này cũng như về khóa huấn luyện thực hành theo sáng kiến này cũng đã được trình bày trong 2 bài báo mà bạn có thể tham khảo[6] [7].
F. Bản địa hóa và khai thác TNGDNNM bằng hệ thống wikiHow
Hầu hết các TNGDM có tiếng nước ngoài, không bằng tiếng Việt. Vì thế, để có thể nhanh chóng có được các TNGDM bằng tiếng Việt, việc bản địa hóa các TNGDM tiếng nước ngoài sang tiếng Việt là rất quan trọng và cần thiết.
Bên cạnh việc có thể học hỏi các khía cạnh khác nhau từ các dự án bản địa hóa TNGDM đã được triển khai trên thế giới, bạn có thể tiến hành bản địa hóa TNGDNNM sang tiếng Việt bằng việc sử dụng hệ thống các trang wikiHow.
Hệ thống các trang wikiHow có 16 ngôn ngữ khác nhau[8], gồm: tiếng Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Ý, Cộng hòa Séc, Nga, Trung Quốc, Hindi, Nhật Bản, Hàn Quốc, A rập, Indonesia, Thái Lan và Việt Nam; với trang tiếng Anh có vài trăm ngàn bài viết với các nội dung bao trùm các lĩnh vực y tế, giáo dục, công nghệ và các kỹ năng giữa mọi người với nhau, được sử dụng tại 239 quốc gia trên thế giới. Nội dung của tất cả các trang wikiHow đều mang giấy phép CC BY-NC-SA - một trong các giấy phép được gắn cho tài nguyên để trở thành TNGDM.
Phiên bản tiếng Việt có ở địa chỉ: https://www.wikihow.vn/, còn phiên bản tiếng Anh có ở địa chỉ: https://www.wikihow.com/. Hình 8 bên dưới là ví dụ bản địa hóa nội dung TNGDM từ tiếng Anh sang tiếng Việt, dù hoàn toàn có khả năng bản địa hóa từ các tiếng nước ngoài khác như được nêu ở trên trong hệ thống các trang wikiHow.
Hình 8: Bản địa hóa TNGDM từ tiếng Anh sang tiếng Việt với wikiHow
Bạn cũng có thể tiến hành tìm kiếm để sử dụng các TNGDNNM có sẵn bằng tiếng Việt trên trang wikihow.vn. Ví dụ, bạn có thể tìm kiếm các cụm từ bằng tiếng Việt như: ‘kỹ năng’, ‘năng lực’, ‘khả năng’, hay bất kỳ nội dung nào bạn thích với tiếp đầu ngữ ‘cách để’, ví dụ như ‘cách để viết bài trên wikihow.vn’.
Hơn nữa, vì nội dung của wikihow.vn là TNGDM nên nếu có quyền, bạn sẽ có khả năng sửa các bài viết đó. Bằng cách này, chất lượng bài viết luôn được cập nhật và nâng cao.
Lưu ý: Vì cú pháp bài viết trên wikiHow là theo ngôn ngữ siêu văn bản HTML được tùy biến riêng cho các trang wikiHow, dù rất gần giống với cách viết thông thường, người viết bài trên wikiHow cần phải được huấn luyện một chút về các quy tắc và cách để viết bài và/hoặc tải hình ảnh lên trang wikiHow. Xem wikihow.vn* để có hướng dẫn trực quan từng bước cách làm.
G. Gợi ý khai thác một số kho nội dung TNGDNNM khác
Có rất nhiều trang nội dung được cấp phép mở trên thế giới, một vài trong số đó được gợi ý để bạn tham khảo như sau:
-
Trang thư viện trên trực tuyến của của UNESCO-UNEVOC[9] với nhiều tài liệu viết về đào tạo và huấn luyện các kỹ năng cho nhu cầu đương thời, trong đó có tài liệu ‘TNGDM trong TVET’[10] với một số đường liên kết trỏ tới các trang TNGDM trong TVET trên thế giới.
-
Trang ‘OER trong TVET cho Nhóm các trường cao đẳng cộng đồng’[11]
-
Trang của ‘Mạng Sách giáo khoa Mở’[12] (Open Textbook Network) của nhiều trường đại học và cao đẳng, chủ yếu, của nước Mỹ.
-
Trang Trung tâm tài nguyên mở của OER Commons[13] với nhiều liên kết tới các trang TNGDM và sách giáo khoa mở khác ở nước Mỹ và trên thế giới.
-
Một loạt các kho được cấp phép mở CC do tổ chức Creative Commons gợi ý[14].
Tài liệu và thông tin tham khảo
wikihow.vn*: Cách để Liên kết các nội dung được cấp phép mở, truy cập mở trên wikiHow.vn: https://www.wikihow.vn/Li%C3%AAn-k%E1%BA%BFt-c%C3%A1c-n%E1%BB%99i-dung-%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c-c%E1%BA%A5p-ph%C3%A9p-m%E1%BB%9F,-truy-c%E1%BA%ADp-m%E1%BB%9F-tr%C3%AAn-wikiHow.vn
[1] Lê Trung Nghĩa, 2018: Tổng quan về tài nguyên giáo dục mở - OER (Open Educational Resources) và một kịch bản giả tưởng về tương lai của giáo dục Việt Nam: https://www.dropbox.com/s/bfjjs0c64b8lq9d/OER-Overview_For_AVNUC_Conference_16052018.pdf?dl=0
[2] Lê Trung Nghĩa, 2018: Tài nguyên Giáo dục Mở trong Giáo dục và Huấn luyện Kỹ thuật và Nghề nghiệp (OER trong TVET): https://www.dropbox.com/s/byq4domjr503upg/OER-in-TVET_Conference_LeTrungNghia.pdf?dl=0
[3] Xem: https://stateof.creativecommons.org/
[4] Lê Trung Nghĩa biên dịch, 2018: Tài nguyên giáo dục mở trong giáo dục và huấn luyện kỹ thuật và nghề nghiệp, UNESCO-UNEVOC xuất bản năm 2018: https://www.dropbox.com/s/bbkt7x57zg60gu8/OER-in-TVET_Vi-19082018.pdf?dl=0
[6] Lê Trung Nghĩa, 2017: Sáng kiến: Tạo video truy cập mở - bước khởi đầu thực tế cho các thư viện, các cơ sở đại học và cao đẳng ứng dụng và phát triển các tài nguyên truy cập mở và được cấp phép mở: https://vnfoss.blogspot.com/2017/12/sang-kien-tao-video-truy-cap-mo-buoc.html
[7] Lê Trung Nghĩa, 2018: Khóa tập huấn ‘Xây dựng tài nguyên giáo dục mở trên nền tảng công nghệ mở’, một bước tiến nhỏ hướng tới ứng dụng và phát triển tài nguyên giáo dục mở (TNGDM) trong các thư viện đại học: https://vnfoss.blogspot.com/2018/10/khoa-tap-huan-xay-dung-tai-nguyen-giao.html
[8] Bridget Connolly, 28/09/2016: wikiHow: Phương tiện để thúc đẩy và phát triển giáo dục mở tại Việt Nam. Bản tiếng Việt: https://www.dropbox.com/s/jt49h9dad0aa4ye/OER%20Presentation%20in%20Vietnamese.pdf?dl=0; và bản tiếng Anh: https://www.dropbox.com/s/kkrj4zndona4yjs/wikiHow%20OER%20Presentation.pdf?dl=0
[10] Lê Trung Nghĩa biên dịch: TNGDM trong TVET, UNESCO-UNEVOC xuất bản năm 2018, https://www.dropbox.com/s/bbkt7x57zg60gu8/OER-in-TVET_Vi-19082018.pdf?dl=0
[11] Community College Consortium for Open Educational Resources: https://www.cccoer.org/
[12] Open Textbook Library: https://open.umn.edu/opentextbooks/
[13] OER Commons Network Hub: https://www.oercommons.org/hubs/
[14] State of the Commons: https://stateof.creativecommons.org/
Lê Trung Nghĩa
PS: Bạn có thể tự do tải về bản toàn văn ở định dạng PDF tại địa chỉ:
