“Ghi công” khi sử dụng tư liệu có các giấy phép Creative Commons

Thứ hai - 20/08/2012 04:21

Tất cả các giấy phép Creative Commons (CC) gắnvới các tư liệu như văn bản, hình ảnh, âm thanh, đaphương tiện, đều là các giấy phép thuộc dạng “Giữlại một số quyền” (Some Rights Reserved). Chúngkhông thuộc loại “Giữ lại mọiquyền” (All Rights Reserved) như chúng ta thường thấyvới các tư liệu sở hữu độc quyền; và chúng cũngkhông thuộc về miền công cộng, nơi mà(các) tác giả của tác phẩm từ bỏ hoàn toàn các quyềntrí tuệ của mình đối với tác phẩm, hoặc khi tác phẩmđã hết thời hạn bảo hộ theo các điều khoản củaLuật Sở hữu Trí tuệ.

Trong “mộtsố quyền” được giữ lại đối với các tưliệu mang bất kỳ giấy phép CC nào, thì quyền tác giảlà luôn được giữ lại. Nói một cách khác, tất cảcác giấy phép CC đều yêu cầu người sử dụng các tưliệu phải ghi nhận công của các tác giả và/hoặc nhữngngười sáng tạo ra các tư liệu gắn với các giấy phépCC đó.

Đối với nhiềungười sử dụng tư liệu CC, sự ghi nhận công là mộttrong những phần khó khăn nhất của qui trình. Nhữngthông tin bên dưới sẽ giúp bạn ghi nhận công của tácgiả và/hoặc người sáng tạo một tác phẩm có giấyphép CC theo cách tốt nhất có thể.

A.GHI NHẬN CÔNG CHO TÁC PHẨM GỒM NHỮNG GÌ

Những nguyên tắccơ bản y hệt áp dụng cho việc ghi nhận công đối vớitất cả các giấy phép CC. Khi ghi nhận công cho một tácphẩm có giấy phép CC, bạn nên:

Công nhận người sáng tạo;
Đưa ra tên tác phẩm;
Đưa ra URL nơi tác phẩm được đặt chỗ;
Chỉ ra dạng giấy phép có sẵn và đưa ra một liên kết tới giấy phép (sao cho những người khác có thể tìm ra được các điều khoản của giấy phép đó); và
Giữ nguyên vẹn bất kỳ lưu ý bản quyền nào có liên quan tới tác phẩm.

Điềunày nghe có vẻ là nhiều thông tin, nhưng có sự mềm dẻotrong cách thức bạn trình bày nó. Với một chút địnhdạng và liên kết thông minh, thật dễ dàng để đưa vàomọi điều, đặc biệt trong môi trường số.

Vídụ: FlickrStorm (http://www.zoo-m.com/flickr-storm) là mộtcông cụ tìm kiếm trực tuyến giúp bạn tìm tư liệuFlickr chất lượng cao, được cấp phép CC và tự độngsinh ra một sự ghi nhận phù hợp. Việc tìm kiếm 'lemon'(quả chanh) bằng việc sử dụng FlickrStorm cho ta hình ảnhbên dưới.

Ghinhận công đầy đủ cho bức ảnh có giấy phép CC nàygồm những nội dung như sau:

EidMubarak by Hamed Saber available at

http://www.flickr.com/photos/44124425616@N01/1552383685

undera Creative Commons Attribution 2.0

http://creativecommons.org/licenses/by/2.0

Tuynhiên, FlickrStorm đưa ra sự ghi nhận ngắn gọn hơn nhiềuở góc bên tay phải dưới đáy của ảnh (ảnh ở khungbên phải của hình ở trên). Mặc dù sự ghi nhận côngcủa FlickrStorm là rất ngắn thì nó vẫn đưa ra đượcsự truy cập tới tất cả các thông tin mà giấy phép CCyêu cầu (và hơn thế) bằng việc sử dụng liên kếtthông minh:

Khi bạn lăn chuột qua biểu tượng có chữ CC (nằm ở góc bên tay phải dưới đáy của ảnh), cụm từ Attribution (Ghi nhận công) sẽ xuất hiện. Hãy lăn chuột lên cụm từ đó và bạn sẽ nhìn thấy ở góc trái dưới đáy của màn hình liên kết tới giấy phép CC đó (http://creativecommons.org/licenses/by/2.0);
Tương tự, khi bạn lăn chuột qua liên kết với cụm từ “Open on flickr” (nằm ở góc bên tay trái dưới đáy của ảnh), bạn sẽ nhìn thấy ở góc trái dưới đáy của màn hình liên kết tới dòng các ảnh chụp của tác giả trong Flickr (www.flickr.com/photos/44124425616@N01). Từ đó bạn có thể truy cập tới sơ lược tiểu sử của tác giả (www.flickr.com/people/hamed);
Bản thân ảnh chụp đó được liên kết tới khoản ảnh chụp của Flickr (www.flickr.com/photos/44124425616@N01/1552383685), bao gồm tên đầy đủ (Eid Mubarack) và các chi tiết khác; và
Tương tự, khi bạn lăn chuột qua liên kết với cụm từ liên hệ “contact” (nằm ở góc bên tay phải dưới đáy của ảnh) bạn truy cập được trực tiếp tới hệ thống thông điệp nội bộ của Flickr (www.flickr.com/messages_write.gne?to=44124425616@N01).

Tuy nhiên, trong môi trường phi trực tuyến, nơi bạn không thể có các liên kết, thì sự ghi nhận sẽ dài hơn.

Hình bên chỉ ra sự ghi nhận công phi trực tuyến tốt cho ảnh chụp đó, ngắn hơn so với sự ghi nhận công ở bên trên. Nó chỉ ra tên, đầu đề, nguồn và giấy phép (sử dụng núm giấy phép). Bằng việc đưa vào một đường liên kết tới trang các ảnh chụp của Flickr, nó cũng đưa ra khả năng truy cập tới tất cả các thông tin và liên kết khác.

Eid Mubarak by Hamed Saber

http://www.flickr.com/photos/44124425616@N01/1552383685

B.XÁC ĐỊNH NGƯỜI SÁNG TẠO

Đôikhi có thể khó xác định được người đã tạo ra tưliệu bạn đang sử dụng. Hãy sử dụng ý nghĩa chung khixác định ai để ghi nhận công.

Nếubạn ở trên một blog hoặc website thông tin với một sốtác giả, hãy ghi nhận công cho người có liên quan tớinội dung bạn đang sử dụng. Hãy cố gắng tìm một dòngcó chữ “by” (như by Joan Citizen) hoặc tên của ngườiđã gửi lên nội dung đó. Nếu có hơn một tác giả củanội dung đó, thì bạn nên ghi nhận công cho tất cả họ.Là một thực tiễn tốt trong các trường hợp ghi nhậncả công xuất bản nữa.

Đôikhi có thể khó để tìm tên của tác giả và/hoặc ngườisáng tạo. Điều này thường là trường hợp đối vớicác website như Flickr hoặc Youtube, nơi mà tác giả chỉ cóthể được xác định theo tên sử dụng (username) củahọ. Luôn là ý tưởng tốt để xem liệu bạn có thểtìm thấy tên hợp pháp của họ, ví dụ trong phần 'về'(about) hoặc 'tiểu sử' (biography) của một website, trongmột trang sơ lược tiểu sử (profile), hoặc trong lưu ýbản quyền (như © Joan Citizen 2009). Trong khi xem xét tìmtên hợp pháp của người sáng tạo, bạn cũng nên kiểmtra liệu người sáng tạo có yêu cầu để được ghinhận công theo một cách thức cụ thể nào hay không. Nếubạn không thể tìm ra được tên hợp pháp, hãy sử dụngbí danh hoặc tên sử dụng (username) nếu có.

Vídụ: Giảsử bạn muốn sử dụng ảnh chụp em bé với con cá màbạn tìm thấy trên trang của bộ sưu tập ảnh của QolePejorian (Qole Pejorian's photostream) trong Flickr. Ảnh chụp đótheo giấy có Creative Commons Attribution 2.0 và được ngườisử dụng 'Qole Pejorian' đưa lên.

Bạn không chắc liệu Qole Pejorian là tên hợp pháp của người sử dụng đó hay không, nên bạn nháy vào hồ sơ (Profile) ở đỉnh của trang của bộ sưu tập ảnh chụp đó.

Trên trang hồ sơ của Qole Perjorian có một công bố nói cho bạn rằng tên thực của nhiếp ảnh gia là Alan Bruce. Nó cũng có thông tin về cách mà ông ta mong muốn được ghi nhận là như sau:

“Tôi đã làm cho tất cả ảnh chụp của tôi thành 'Chỉ ghi nhận công' (Attribution Only). Giấy phép này nói rằng bạn cần ghi nhận các ảnh chụp của tôi 'theo cách được tác giả chỉ định'. Vì thế đây là cách mà tôi mong muốn bạn chi nhận công cho ảnh chụp của tôi: Hãy sử dụng tên thật (Alan Bruce), hãy liên kết ngược về trang ảnh chụp của tôi, và xin để lại một lời bình luận trên trang ảnh chúp về bất kỳ ảnh chụp nào bạn sử dụng cho các mục đích riêng của bạn”.

Tiếp sau những chỉ dẫn đó, bạn sử dụng thuộc tính sau trên trang ảnh chụp để nói cho anh ta về việc sử dụng của bạn:

Vivian và Giant Fish (Con cá khổng lồ) của Alan Bruce, sẵn có theo Giấy phép Creative Commons Attribution 2.0 tại www.flickr.com/photos/qole/2284384975

C.GHI NHẬN CÔNG CỦA NHỮNG NGƯỜI KHÁC

Ngườisáng tạo tác phẩm cũng có thể yêu cầu các bên khác sẽđược đưa vào trong ghi nhận công, như những ngườiđồng sáng tạo, những người đỡ đầu hoặc các nhàxuất bản. Ở những nơi các bên khác được xác địnhthì bạn cũng nên đưa họ vào trong ghi nhận công. Nếubạn không có khả năng đưa ra những chi tiết của tấtcả các bên, hãy chắc chắn đưa ra các chi tiết vềnhững nơi bạn đã tìm thấy tác phẩm đó (như, website,tạp chí, báo).

D.LUÔN ĐƯA VÀO GIẤY PHÉP CC

Thậmchí dù đôi khi có thể là khó để đưa ra tất cả cácthông tin, bạn vẫn phải luôn đưa vào các chi tiết củagiấy phép CC đi với tác phẩm sẵn có đó. Làm như vậyđể những người khác biết rằng bạn có quyền sửdụng tác phẩm đó, rằng họ cũng có thể sử dụng nóvà theo những điều kiện nào.

Nhưbạn thấy từ ví dụ ở trên, các giấy phép CC có thểđược xác định theo vài cách. Bạn có thể liệt kê tênđầy đủ của giấy phép, sử dụng dạng vắn tắt củagiấy phép hoặc sử dụng các núm giấy phép.

Giấy phép	Ngắn gọn	Các núm giấy phép
Ghi công	BY
Ghi công - Chia sẻ Như nhau	BY - SA
Ghi công - Không có Tác phẩm Phái sinh	BY - ND
Ghi công - Phi Thương mại	BY - NC
Ghi công - Phi Thương mại - Chia sẻ Như nhau	BY – NC - SA
Ghi công - Phi Thương mại - Không có Tác phẩm Phái sinh	BY – NC - ND

E.LIÊN KẾT TỚI SITE

Nhưbạn có thể thấy từ những ví dụ ở trên, cũng làquan trọng, ở những nơi có khả năng, bạn nên đưa ramột liên kết tới site nơi mà bạn đã có được tácphẩm gốc ban đầu. Điều này trao cho những người kháckhả năng tự họ dễ dàng truy cập tới tác phẩm gốcđó. Phụ thuộc vào phương tiện trong đó bạn đang táisử dụng tác phẩm, điều này có thể được thực hiệnhoặc bằng một siêu liên kết hoặc URL của các tác phẩmgốc. Nếu tác phẩm gốc ban đầu không có một URL, thìbạn không phải liên kết ngược về tác phẩm gốc banđầu đó.

F.PHA TRỘN TÁC PHẨM GỐC BAN ĐẦU

Nếubạn thay đổi tác phẩm gốc ban đầu theo bất kỳ cáchgì, như việc cắt xén tác phẩm, thay đổi màu hoặc thaythế các từ ngữ, thì bạn sẽ đang tạo ra một tác phẩmphái sinh (dẫn xuất) của tác phẩm gốc ban đầu. Bạnnên luôn ghi nhận tác phẩm gốc ban đầu trong mọi tácphẩm phái sinh và xác định những thay đổi đã đượctiến hành đối với nó.

Thường thì cáchđơn giản nhất để làm điều này là sử dụng cụm từ“Tác phẩm này là một phái sinh của...” và ghi nhận tác phẩm gốc ban đầu nhưbạn có thể thường làm. Nếu tác phẩm của bạn kếthợp một số tác phẩm phái sinh, thì bạn có thể nói,“Tác phẩm này bao gồm tư liệu từcác nguồn sau...” và liệt kê từng tác phẩmgốc ban đầu. Đây là một ý tưởng tốt để công bốtrật tự bạn đang liệt kê chúng trong “Tácphẩm này bao gồm tư liệu từ các nguồn sau (được tuầntự liệt kê)...”.

!	Điều quan trọng để nhớ là nếu bạn đang sử dụng tư liệu theo bất kỳ giấy phép nào có yếu tố 'Không có Tác phẩm Phái sinh' (như các tác phẩm Ghi công - Không có Tác phẩm Phái sinh, Ghi công - Phi Thương mại – Không có Tác phẩm Phái sinh) thì tác phẩm đó không thể bị sửa đổi theo bất kỳ cách gì.

G.GHI NHẬN TRONG CÁC VẬT TRUNG GIAN KHÁC NHAU

Ởbất kỳ đâu có thể, thông tin y hệt nên được đưavào, bất kể cách mà bạn đang tái sử dụng tác phẩmđó. Tuy nhiên, đôi khi điều này là không thực tế hoặckhông thể được. Các giấy phép CC cho phép bạn thay đổichính xác vị trí, ngôn ngữ hay mức độ chi tiết từvật trung gian này tới vật trung gian khác, miễn là sựghi nhận của bạn vẫn còn 'hợp lý đối với vật trunggian'.

Ví dụ, khi bạnđang sử dụng tư liệu CC trong một cuốn sách, thật dễdàng để đưa ra một sự ghi nhận dài, bằng văn bảnvới tất cả các thông tin gần với tác phẩm đó, baogồm cả tên và URL của giấy phép được nêu ra đầy đủ(điều này luôn là ý tưởng tốt khi bạn đang sử dụngtư liệu CC phi trực tuyến, hoặc trong một tài liệu bạnnghĩ mọi người có khả năng in ra được). Tuy nhiên, khibạn sử dụng một bài hát CC trong một podcast, thì phứctạp hơn để đưa ra mức thông tin này. Bên dưới lànhững gợi ý về cách bạn có thể ghi nhận công cho mộttác phẩm CC trong các vật trung gian khác nhau. Tuy nhiên,hãy ghi nhớ, phải luôn kiểm tra liệu người sáng tạođã có chỉ định một sự ghi nhận đặc biệt nào haykhông.

Sách, báo, tạp chí	Ghi nhớ nói ra dạng và URL của giấy phép đầy đủ, bao gồm cả thông tin ghi nhận phù hợp xung quanh tác phẩm CC hoặc khi một chân trang ở đáy trang xuất hiện. Như một sự lựa chọn, bạn có thể liệt kê các tác phẩm CC ở sau của xuất bản phẩm. Nếu bạn chọn lựa chọn này, thì tốt nhất hãy chỉ ra số trang của tác phẩm hoặc trật tự trong đó chúng xuất hiện trong xuất bản phẩm.
Ảnh chụp và hình ảnh	Đưa ra sự ghi nhận phù hợp xung quanh ảnh chụp, hoặc bên dưới (như ở bên cạnh hoặc đáy của trang) nếu điều đó là quá phiền toái.
Các slide trình chiếu	Đưa vào thông tin ghi nhận phù hợp cạnh tác phẩm CC hoặc như là chân trang dọc theo đáy của tác phẩm ở từng phía ở đó tác phẩm xuất hiện. Như một sự lựa chọn, bạn có thể đưa vào một slide 'ghi danh' ở cuối của tệp trình chiếu, liệt kê tất cả các tư liệu được sử dụng và các chi tiết ghi nhận của chúng. Một lần nữa, bạn nên chỉ ra slide hoặc trật tự sao cho mọi người có thể thấy được sự ghi nhận cho một tác phẩm đặc biệt.
Phim	Đưa vào những thông tin ghi nhận phù hợp với tác phẩm khi nó xuất hiện trên màn hình trong khi chiếu phim. Nếu điều này là không thể, hãy ghi nhận tác phẩm trong phần 'ghi danh', hệt như bạn có thể thấy trong một bộ phim bình thường.
Podcasts	Nhắc tên của nghệ sĩ và tên đi theo một giấy phép CC trong quá trình podcast, giống như một công bố trên radio, và đưa ra sự ghi nhận đầy đủ trên website của bạn, cạnh nơi mà podcast có sẵn.

H.THEO DÕI MỌI ĐIỀU BẠN SỬ DỤNG

Cuối cùng, đểghi nhận đúng, điều quan trọng bạn cần theo dõi tấtcả những tư liệu bạn đang sử dụng. Việc phát hiệncác tư liệu sau đó có thể là rất khó và mất thờigian. Hãy sử dụng bảng bên dưới để theo dõi tất cảcác tư liệu CC mà bạn đang sử dụng.

(Các) tác giả	Tên tác phẩm	Nguồn (như website)	Giấy phép
-	-	-	-
-	-	-	-

I.LỜI KẾT

Trong bài trước, chúng ta đã đề cập tới'Cácgiấy phép Creative Commons cho các tư liệu mở'. Bài sauchúng ta sẽ đề cập tới các cách thức để tìm kiếmvà sử dụng các nguồn tư liệu mở khổng lồ đang tồntại trên thế giới.

Bài viết này là một phái sinh của tài liệu “Cách ghi nhận công cho các tư liệu có giấy phép Creative Commons dành cho giáo viên và học sinh” (How to attribute Creative Commons licensed materials for Teachers and Students) của Trung tâm Xuất sắc ARC vì các nền Công nghiệp Sáng tạo và Đổi mới, Đơn vị Bản quyền Quốc gia và Creative Commons Úc. Tài liệu gốc ở địa chỉ:

http://www.smartcopying.edu.au/scw/webdav/site/scwsite/shared/attribute.pdf

Bản sao giấy phép tài liệu này có tại: http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/au

Trần Lê

Bài đăng trêntạp chí Tin học & Đời sống, số tháng 08/2012, trang66-69.